ANATOLE FRANCE

 

ANATOLE FRANCE ( 1844 - 1924 ).

Tên thật là François - Anatole Thibault, ông sinh ra ở Paris, con của một chủ cửa hàng sách, say mê văn học, nghệ thuật ngay từ nhỏ. Ban đầu ông làm thơ, sau chuyển sang viết văn xuôi và nổi tiếng khi nhận được giải thưởng của Viện Hàn lâm Pháp với tiểu thuyết Le crime de Sylvestre Bonnard, năm 1885.

Cũng có thời gian ông viết bài phê bình cho tờ Le Temps và in thành 4 tập sách dưới tên La vie littéraire.

Năm 1921 ông được trao giải thưởng Nobel văn học “ để vinh danh sự nghiệp nhà văn xuất sắc của ông, nghệ thuật tinh tế của bút pháp, chủ nghĩa nhân văn sâu sắc cũng như khí chất Pháp đích thực “ ( pour rendre hommage à sa brillante carrière d’écrivain, à la pureté artistique de son style, à sa généreuse humanité, ainsi qu’au charme de son esprit français).

Bài dưới đây được trích từ quyển tự truyện Le livre de mon ami ( Cuốn sách của bạn tôi ) của nhà văn Anatole France, ghi lại những kỷ niệm của tác giả trong những ngày thơ ấu và niên thiếu. Truyện được xuất bản vào năm 1885. Tác giả đã tạo dựng nhân vật chính là chàng tuổi trẻ Pierre Nozière, qua nhân vật này để kể lại.

Ngoài cuốn này, quãng đời thơ ấu của ông còn được kể lại qua hai cuốn nữa:

• Le Petit Pierre 
• La vie en fleur.

Xin mời đọc nguyên tác trước đã.

La rentrée des classes

    Je vais vous dire ce que me rappellent, tous les ans, le ciel agité de l'automne, les premiers dîners à la lampe et les feuilles qui jaunissentdans les arbres qui frissonnent ; je vais vous dire ce que je vois quand je traverse le Luxembourg dans les premiers jours d'octobre, alorsqu'il est un peu triste et plus beau que jamais ; car c'est le temps où les feuilles tombent une à une sur les blanches épaules des statues.

      Ce que je vois alors dans ce jardin, c'est un petit bonhomme qui, les mains dans les poches et sa gibecière au dos, s'en va au collège en sautillant comme un moineau. Ma pensée seule le voit ; car ce petit bonhomme est une ombre ; c'est l'ombre du moi que j'étais il y a vingt- cinq ans.

Vraiment, il m'intéresse, ce petit : quand il existait, je ne me souciais guère de lui ; mais, maintenant qu'il n'est plus, je l'aime bien. Il valait mieux, en somme, que les autres moi que j'ai eu après avoir perdu celui-là.

  Il était bien étourdi ; mais il n'était pas méchant, et je dois lui rendre cette justice qu'il ne m'a pas laissé un seul mauvais souvenir; c'est un innocent que j'ai perdu :

regrette ; il est bien naturel que je le voie en pensée et que mon espritil est bien naturel que je le s'amuse à ranimer son souvenir.

  

 Il y a vingt-cinq ans, à pareille époque, il traversait, avant huit heures,ce beau jardin pour aller en classe. Il avait le cœur un peu serré : c'était la rentrée.

    Pourtant, il trottait, ses livres sur son dos, et sa toupie dans sa poche. Il avait tant de choses à dire et à entendre ! Ne lui fallait-il pas savoir si Laboriette avait chassé pour de bon dans la forêt de l'Aigle ? Ne lui fallait-il pas répondre qu'il avait, lui, monté à cheval dans les montagnes d'Auvergne ? Quand on fait l’ idée de revoir ses camarades lui remettait de la joie au cœur - une pareille chose, ce n'est pas pour la tenir cachée.

Et puis c'est si bon de retrouver des camarades ! Combien il lui tardait de revoir. Fontanet, son ami, qui se moquait si gentiment de lui, Fontanet qui, pas plus gros qu'un rat et plus ingénieux qu'Ulysse, prenait partout la première place avec une grâce naturelle !

 C'est ainsi qu'il traversait le Luxembourg dans l'air frais du matin Tout ce qu'il voyait alors, je le vois aujourd'hui.

 C'est le même ciel et la même terre, lui seul n'est plus.

   C'est pourquoi, à mesure que je vieillis, je m'intéresse de plus en plus

 à la rentrée des classes.

Ngày tựu trường 

Tôi sẽ kể cho bạn nghe những gì hàng năm làm tôi nhớ lại, đó là bầu trời mùa thu đầy xao động, những bữa ăn tối đầu tiên dưới ánh đèn, và những chiếc lá đã đổi màu vàng trên những cành cây lay động. 

Tôi sẽ kể cho bạn nghe những gì tôi thấy khi đi ngang qua vườn Luxembourg vào những ngày đầu tháng mười, lúc ấy trời man mác buồn và đẹp hơn bao giờ hết. Đó là lúc những chiếc lá vàng rơi, từng chiếc, từng chiếc một, rơi xuống bờ vai những pho tượng trắng.

Điều mà tôi thấy lúc đó trong khu vườn này là một cậu bé, hai tay trong túi quần, cặp da đeo trên lưng, trên đường đi tới trường cậu nhảy nhót như một con chim sẻ. Chỉ ý tưởng tôi nhìn thấy cậu, vì cậu chỉ là một hình bóng, hình bóng của chính tôi cách đây hai mươi lăm năm.

Thực sự, cậu bé khiến tôi chú ý: khi còn có cậu, tôi chẳng quan tâm gì mấy nhưng nay không còn cậu, tôi thích cậu lắm. Nói gọn lại, cậu quan trọng hơn những gì của tôi mà tôi còn giữ lại sau khi đánh mất hình bóng kia. Cậu khá vô tình nhưng không dữ dằn gì, và tôi phải trả lại sự công bằng cho cậu, rằng chẳng phải cậu đã để lại cho tôi một kỷ niệm buồn, tôi đã mất đi một người ngây thơ: luyến tiếc, điều đương nhiên là tôi vẫn thấy cậu trong suy nghĩ và tâm tưởng tôi đương nhiên là tôi vẫn muốn gợi lại kỷ niệm về cậu.

Cách đây hai mươi lăm năm, cũng lúc này, có một cậu bé băng ngang qua khu  vườn xinh đẹp này để mong tới trường học trước tám giờ sáng. Cậu ấy đã thấy lòng se thắt lại. Đó là ngày tựu trường.

Tuy nhiên, cậu đã nhảy tung tăng, sách vở mang trên lưng, con vụ ở trong túi. Ý nghĩ gặp lại bạn bè làm cho cậu cảm thấy vui vui trong lòng. Cậu biết rằng sẽ có biết bao nhiêu điều để kể cho bạn nghe và cũng sẽ có biết bao nhiêu điều muốn nghe bạn kể.

Liệu có cần phải biết Laboriette đã đi săn trong rừng lAigle.? Liệu có cần phải  trả lời là chính cậu cũng đã cỡi ngựa trên núi l’Auvergne? Khi có ý định gặp lại bạn bè đã thấy lòng rộn ràng niềm vui - chuyện như thế đâu phải để giấu kín. Hơn thế nữa, gặp lại bạn cũ thú vị biết bao nhiêu.

Sao mà không nôn nóng  gặp lại Fontanet, bạn thân của cậu, người thường trêu chọc cậu chút ít thôi, Fontanet, người nhỏ như con chuột và tinh khôn hơn Ulysse, lúc nào cũng xếp nhất lớp với sự thông minh tự nhiên.

Thế là cậu băng qua vườn Luxembourg trong không khí mát mẻ của buổi bình minh. Những gì cậu thấy lúc đó thì tôi cũng trông thấy lại ngày hôm nay. Cũng cùng một bầu trời, cũng cùng một lối đi, những cảnh vật vẫn còn giữ linh hồn của ngày xưa, linh hồn đó làm cho tôi vui, làm cho tôi buồn, và làm tôi xao động, nhưng ngày nay cậu bé ấy không còn nữa, làm tôi bâng khuâng.

Đó là lý do tại sao càng về già, tôi càng nhớ lại ngày tựu trường.

***

Bài viết của nhà văn Pháp, Anatole France ( 1844-1924 ) nhắc đến những kỷ niệm thuở thơ ấu với ngày tựu trường. Bạn đọc Việt Nam không khỏi liên tưởng đến một bài khác của Thanh Tịnh ( 1911- 1988) mà bao nhiêu thế hệ học sinh đã thuộc lòng, ít nhất là đoạn đầu.

( Thanh Tịnh là một nhà thơ thời tiền chiến, tên khai sinh là Trần Văn Ninh, sau đổi là Trần Thanh Tịnh. Ban đầu ông làm nghề dạy học và đã sớm viết văn, làm thơ, cộng tác với các báo Phong hoá, Ngày nay, Hà Nội báo, Tiểu thuyết thứ bảy…

Tập thơ đầu của ông là Hận chiến trường, xuất bản năm 1936.

Năm 1957, ông tham gia thành lập Hội nhà văn Việt Nam.

Truyện ngắn Tôi đi học in năm 1941, được đưa vào sách giáo khoa Ngữ văn lớp Bảy.

Cũng cần nói thêm là thơ ông có nhiều bài nổi tiếng, tiêu biểu là bài Mòn mỏi.

- Em ơi nhẹ cuốn bức rèm tơ
Tìm thử chân mây khói toả mờ
Có bóng tình quân muôn dặm ruổi
Ngựa hồng tuôn bụi cõi xa mơ

- Xa nhìn bên cõi trời mây
Chị ơi em thấy một cây liễu buồn.

- Bên rừng em hãy lặng nhìn theo,
Có phải chăng em ngựa xuống đèo?
Chị ngỡ như chàng lên tiếng gọi
Trên mình ngựa hí lạc vang reo.

- Bên rừng ngọn gió rung cây,
Chị ơi con nhạn lạc bầy kêu sương.

- Tên chị ai gieo giữa gió chiều,
Phải chăng em hỡi tiếng chàng kêu?
Trên dòng sông lặng em nhìn thử?
Có phải chăng người của chị yêu?

- Sóng chiều đùa chiếc thuyền lan,
Chị ơi con sáo gọi ngàn bên sông...
Ô kìa! Bên cõi trời đông
Ngựa ai còn ruổi dặm hồng xa xa

- Này lặng em ơi, lặng lặng nhìn
Phải chăng mình ngựa sắc hồng in?
Nhẹ nhàng em sẽ buông rèm xuống,
Chị sợ trong sương bóng ngựa chìm.

- Ngựa hồng đã đến bên yên,
Chị ơi, trên ngựa chiếc yên... vắng người.

 TÔI ĐI HỌC

(Truyện ngắn của Thanh Tịnh)

◊◊◊◊

Hằng năm cứ vào cuối thu, lá ngoài đường rụng nhiều và trên không có những đám mây bàng bạc, lòng tôi lại nao nức những kỷ niệm hoang mang của buổi tựu trường.

Tôi không thể nào quên được những cảm giác trong sáng ấy nảy nở trong lòng tôi như mấy cành hoa tươi mỉm cười giữa bầu trời quang đãng.

Những ý tưởng ấy tôi chưa lần nào ghi lên giấy, vì hồi ấy tôi không biết ghi và ngày nay tôi không nhớ hết. Nhưng mỗi lần thấy mấy em nhỏ rụt rè núp dưới nón mẹ lần đầu tiên đến trường, lòng tôi lại tưng bừng rộn rã.

Buổi sáng mai hôm ấy, một buổi mai đầy sương thu và gió lạnh. Mẹ tôi âu yếm nắm tay tôi dẫn đi trên con đường làng dài và hẹp. Con đường này tôi đã quen đi lại lắm lần, nhưng lần này tự nhiên tôi thấy lạ. Cảnh vật chung quanh tôi đều thay đổi, vì chính lòng tôi đang có sự thay đổi lớn: Hôm nay tôi đi học.

Tôi không lội qua sông thả diều như thằng Quý và không ra đồng nô hò như thằng Sơn nữa.

Trong chiếc áo vải dù đen dài tôi cảm thấy mình trang trọng và đứng đắn.

Dọc đường tôi thấy mấy cậu nhỏ trạc bằng tôi, áo quần tươm tất, nhí nhảnh gọi tên nhau hay trao sách vở cho nhau xem mà tôi thèm. Hai quyển vở mới đang ở trên tay tôi đã bắt đầu thấy nặng. Tôi bặm tay ghì thật chặt, nhưng một quyển vở cũng chì ra và chênh đầu chúi xuống đất. Tôi xóc lên và nắm lại cẩn thận. Mấy cậu đi trước o sách vở thiệt nhiều lại kèm cả bút thước nữa. Nhưng mấy cậu không để lộ vẻ khó khăn gì hết.

Tôi muốn thử sức mình nên nhìn mẹ tôi:

- Mẹ đưa bút thước cho con cầm.

Mẹ tôi cúi đầu nhìn tôi với cặp mắt thật âu yếm:

- Thôi để mẹ nắm cũng được.

Tôi có ngay cái ý kiến vừa non nớt vừa ngây thơ này: chắc chỉ người thạo mới cầm nổi bút thước.

Ý nghĩ thoáng qua trong trí tôi nhẹ nhàng như một làn mây lướt ngang trên ngọn núi.

Trước sân trường làng Mỹ Lý đầy đặc cả người. Người nào áo quần cũng sạch sẽ, gương mặt cũng vui tươi và sáng sủa.

Trước đó mấy hôm, lúc đi ngang làng Hòa An bẫy chim quyên với thằng Minh, tôi có ghé trường một lần.

Lần ấy trường đối với tôi là một nơi xa lạ. Tôi đi chung quanh các lớp để nhìn qua cửa kính mấy bản đồ treo trên tường. Tôi không có cảm tưởng gì khác là nhà trường cao ráo sạch sẽ hơn các nhà trong làng.

Nhưng lần này lại khác. Trước mặt tôi, trường Mỹ Lý vừa xinh xắn vừa oai nghiêm như cái đình Hòa Ấp. Sân nó rộng, mình nó cao hơn những buổi trưa hè đầy vắng lặng. Lòng tôi đâm ra lo sợ vẩn vơ.

Cũng như tôi, mấy cậu học trò mới bỡ ngỡ đứng nép bên người thân, chỉ dám nhìn một nữa hay dám đi từng bước nhẹ. Họ như con chim con đứng trên bờ tổ, nhìn quãng trời rộng muốn bay, nhưng còn ngập ngừng e sợ. Họ thèm vụng và ước ao thầm được như những học trò cũ, biết lớp, biết thầy để khỏi phải rụt rè trong cảnh lạ.

Sau một hồi trống thúc vang dội cả lòng tôi, mấy người học trò cũ đến sắp hàng dưới hiên rồi đi vào lớp. Chung quanh những cậu bé vụng về lúng túng như tôi cả. Các cậu không đi. Các cậu chỉ theo sức mạnh kéo dìu các cậu tới trước.

Nói các cậu không đứng lại càng đúng hơn nữa. Vì hai chân các cậu cứ dềnh dàng mãi. Hết co lên một chân, các cậu lại duỗi mạnh như đá một quả banh tưởng tượng. Chính lúc này toàn thân các cậu cũng đang run run theo nhịp bước rộn ràng trong các lớp.

Ông đốc trường Mỹ Lý cho gọi mấy cậu học trò mới đứng lên trước lớp ba. Trường làng nhỏ nên không có phòng riêng của ông đốc. Trong lúc ông đọc tên từng người, tôi cảm thấy như quả tim tôi ngừng đập. Tôi quên cả mẹ tôi đang đứng sau tôi. Nghe gọi đến tên, tôi tự nhiên giật mình và lúng túng. Sau khi đọc xong mấy mươi tên đã viết sẵn trên mảnh giấy lớn, ông đốc nhìn chúng tôi nói sẽ:

- Thế là các em đã vào lớp năm. Các em phải cố gắng học để thầy mẹ được vui lòng, và để thầy dạy chúng em được sung sướng. Các em đã nghe chưa? (Các em đều nghe nhưng không em nào dám trả lời. Cũng may đã có tiếng dạ rang của phụ huynh đáp lại).

Ông đốc nhìn chúng tôi với cặp mắt hiền từ và cảm động. Mấy cậu học trò lớp ba cũng đua nhau quay đầu nhìn ra. Và ngoài đường cũng có mấy người đứng dừng lại để nhìn vào. Trong những phút giây này chúng tôi được người ta ngắm nhìn nhiều hơn hết. Vì vậy đã lúng túng chúng tôi càng lúng túng hơn.

Ông đốc lấy cặp kính trắng xuống rồi nói:

- Thôi, các em đứng đây sắp hàng để vào lớp học.

Tôi cảm thấy sau lưng tôi có một bàn tay dịu dàng đẩy tôi tới trước. Nhưng người tôi lúc ấy tự nhiên thấy nặng nề một cách lạ. Không giữ được chéo áo hay cánh tay của người thân, vài ba cậu đã từ từ bước lên đứng dưới hiên lớp.

Các cậu lủng lẻo nhìn ra sân, nơi mà những người thân đang nhìn các cậu với cặp mắt lưu luyến. Một cậu đứng đầu ôm mặt khóc. Tôi bất giác quay lưng lại rồi dúi đầu vào lòng mẹ tôi nức nở khóc theo. Tôi nghe sau lưng tôi, trong đám học trò mới, vài tiếng thút thít đang ngập ngừng trong cổ. Một bàn tay quen nhẹ vuốt mái tóc tôi.

Ông đốc nhẫn nại chờ chúng tôi.

- Các em đừng khóc. Trưa này các em được về nhà cơ mà. Và ngày mai các em lại được nghỉ cả ngày nữa.

Sau khi thấy hai mươi tám cậu học trò sắp hàng đều đặn dưới hiên trường, ông đốc liền ra dấu cho chúng tôi vào lớp năm. Một thầy trẻ tuổi, gương mặt hiền từ, đang đón chúng tôi vào cửa lớp.

Trong thời thơ ấu tôi chưa bao giờ xa mẹ tôi như lần này. Tôi cũng lấy làm lạ vì có nhũng hôm đi chơi suốt cả ngày với chúng bạn ở đồng làng Lệ Xá, lòng tôi vẫn không cảm thấy xa nhà hay xa mẹ tôi chút nào hết.

Một mùi hương lạ xông lên trong lớp. Trông hình gì treo trên tường tôi cũng thấy lạ và hay hay. Tôi nhìn bàn ghế chỗ tôi ngồi rất cẩn thận rồi tự nhiên nhận là vật riêng của mình. Tôi nhìn người bạn tí hon ngồi bên tôi, một người bạn tôi chưa hề biết, nhưng lòng tôi vẫn không cảm thấy sự xa lạ chút nào.

Sự quyến luyến ấy tự nhiên và bất ngờ quá đến tôi cũng không dám tin là có thật. Một con chim con liệng đến đứng trên bờ cửa sổ, hót mấy tiếng rụt rè rồi vỗ cánh bay cao.

Tôi đưa mắt thèm thuồng nhìn theo cánh chim. Một kỷ niệm cũ đi bẫy chim giữa cánh đồng lúa bay trên bờ sông Viêm sống lại đầy dẫy trong trí tôi.

Nhưng những tiếng phấn của thầy tôi gạch mạnh trên bảng đen đã đưa tôi về cảnh thật. Tôi vòng tay lên bàn chăm chỉ nhìn thầy viết và lẩm bẩm đọc:

 

Bài tập viết: Tôi đi học!

 

THANH TỊNH

THÂN TRỌNG SƠN 

dịch và giới thiệu 

( 3/2023 ).